Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ ở Huế – Những sắc thái biểu hiện – Tạp Chí Tao Đàn

Tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ ở miền Trung là một hình thức thờ cúng người Mẹ hóa thân ở những miền trời, sông nước, rừng núi được hình thành trên nền tảng của tín ngưỡng thờ Nữ thần Chăm tích hợp với tục thờ Mẫu Tam phủ ở miền Bắc .
Người dân miền Trung thờ cúng Thánh Mẫu Thiên Y A Na cùng với những vị Thánh Mẫu quản lý những cõi, những nhân vật lịch sử dân tộc hoặc lịch sử một thời có công giúp nước, cứu dân. Với người miền Trung nói chung, Huế nói riêng, Thiên Y A Na không chỉ là vị Nữ thần có vai trò quan trọng trong đời sống niềm tin, mà Bà còn được suy tôn là “ thần chủ ” trong giới đồng bóng và Nữ thần hộ mạng cho “ thánh môn đệ tử ” trong tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ, mà TT là điện Huệ Nam ( điện Hòn Chén ). Hiện nay, phần lớn những nhà nghiên cứu đều thống nhất cho rằng hình tượng Thiên Y A Na là loại sản phẩm của quy trình giao lưu và tiếp biến văn hóa truyền thống Chăm – Việt, vừa đại diện thay mặt cho bóng hình của Vân Hương Thánh Mẫu ( Liễu Hạnh công chúa ) tại vùng đất mới. Vì vậy, cùng với Thánh Mẫu Thiên Y A Na, mạng lưới hệ thống điện thần Tam – Tứ phủ và nghi lễ lên đồng / hầu thánh, hát chầu văn đã tạo nên một diện mạo mới trong bức tranh tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, vừa độc lạ, vừa tiềm ẩn nhiều truyền thống văn hóa truyền thống riêng không liên quan gì đến nhau của Huế .
Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ có sự phân bổ ở nhiều tỉnh thành ở miền Trung và được thực hành thực tế ở nhiều địa phương trong cả nước. Tỉnh Thừa Thiên Huế được coi là một trong những địa phương có những TT thờ Thánh Mẫu Thiên Y A Na từng được triều đình nhà Nguyễn ban sắc phong thờ phụng, tiêu biểu vượt trội như điện Huệ Nam, làng Hải Cát, Vạn Lợi Nông, điện Thiên Sanh, … và sau này là Thánh đường Thiên Tiên Thánh Giáo – Tổ đình thờ Mẫu tại miền Trung. Chủ thể di sản là đồng đền ( thủ am ) thủ nhang, thanh đồng, hầu dâng, cung văn, con nhang đệ tử cùng với cộng đồng cư dân có chung một niềm tin vào thế lực, sức mạnh tối linh, sự bảo trợ của những Mẫu, đứng đầu là Thánh Mẫu Thiên Y A Na, gắn bó với nhau thành bản hội, cùng nhau thực hành thực tế nghi lễ thờ cúng, tham gia tiệc tùng, lên đồng tại những am, điện thờ Mẫu. Trong toàn cảnh hội nhập quốc tế và sau khi “ Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt ” được UNESCO công nhận là di sản văn hóa truyền thống phi vật thể vào năm 2018, thực hành thực tế tín ngưỡng thờ Mẫu của người Huế đã có sự “ lai căng ” theo đồng Bắc và biến tướng trong thực hành thực tế nghi lễ lên đồng, dần đánh mất đi truyền thống riêng theo lối Huế .

1. Về thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ ở Huế

Bạn đang đọc: Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ ở Huế – Những sắc thái biểu hiện – Tạp Chí Tao Đàn

Khởi thủy tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ được hình thành từ việc tôn vinh người phụ nữ trong văn hóa truyền thống truyền thống cuội nguồn phối hợp với tác nhân “ Thánh Mẫu Liễu Hạnh ” đã “ lên khuôn ” từ một số ít hoạt động giải trí tôn thờ rời rạc đến một thứ tín ngưỡng có tính mạng lưới hệ thống hơn. Đánh giá một cách toàn diện và tổng thể, tục thờ Mẫu của người Việt được chia thành ba dạng thức là thờ Mẫu Bắc Bộ, Trung Bộ và Nam Bộ, gắn liền với thể thức thờ tự, khoảng trống điện thờ, thực hành thực tế nghi lễ lên đồng khác nhau. Sự khác nhau này được hình thành dựa trên cơ sở của yếu tố lịch sử vẻ vang và sự tiếp biến, giao lưu văn hóa truyền thống trong quy trình cộng cư của những dân tộc bản địa. Điều này khá rõ nét qua tục thờ Mẫu theo dạng thức Trung Bộ, tuy mạng lưới hệ thống thần linh và nghi thức thờ cúng, tục thờ Mẫu ở Huế vẫn thuộc mạng lưới hệ thống thờ Mẫu Tam phủ ở miền Bắc, tuy nhiên trong điện thần, vị thần chủ không phải là Liễu Hạnh như ở Bắc Bộ, mà là Thiên Y A Na. Có thể nói, tín ngưỡng thờ Thiên Y A Na Thánh Mẫu là tác dụng của sự tiếp biến văn hóa truyền thống Việt – Chăm, đó chính là sự dung hợp và Việt hóa từ Nữ thần Mẹ xứ sở Poh Inư Nagar của người Chăm thành Thánh Mẫu Thiên Y A Na của người Việt. Để làm rõ, thực hành thực tế tín ngưỡng thờ Mẫu của người Huế có điểm tương đương và sự độc lạ so với thờ Mẫu miền Bắc, cần nghiên cứu và phân tích những nội dung sau :
Về mạng lưới hệ thống thần linh : Như trên đã nghiên cứu và phân tích, mạng lưới hệ thống thần linh trong điện thờ Mẫu của người Huế có phần giống với miền Bắc, chỉ khác là ngôi vị thần chủ là Thiên Y A Na, chứ không phải là Liễu Hạnh. Sự biến hóa ngôi vị thần chủ này được bắt nguồn từ “ những kỳ tích trong thần thoại cổ xưa, được truyền tụng từ người dân láng giềng, là vị nữ thần đã dạy cho dân trồng lúa, dệt vải, tương hỗ mọi người khi gặp điều khốn khó, điều hòa mưa nắng, hộ quốc an dân ; ý nghĩa cũng như thiên chức ấy, sớm gây ấn tượng và dễ đi vào lòng của những lớp người cùng sống sót trên mô hình nông nghiệp trồng lúa, từ lâu đã có đời sống định cư nhưng cũng gặp những nguy hiểm, rình rập đe dọa từ vạn vật thiên nhiên ” 1 và sự công nhận “ Thượng đẳng thần ”, cùng những thần hiệu được gia Tặng như Hoằng Huệ, Phổ Tế, Linh Cảm, Diệu Thông, Mặc Tướng, Trang Huy với ý nghĩa quảng đại thần thông, linh ứng, hộ quốc, cứu dân của triều đình nhà Nguyễn. Việc “ những vua chúa nhà Nguyễn đề cao Thiên Y A Na và phong chức Thượng đẳng thần là một hành động tương thích để lấy lòng dân chúng và củng cố uy quyền chính trị ” 2. Hiện nay trên đất Huế chỉ có hai nơi thờ Thánh Mẫu Vân Hương, một là điện Huệ Nam ở dạng phối thờ do Bà Từ Cung ( mẹ vua Bảo Đại ) ra Bắc để thỉnh thần vị của Mẫu cùng hai thị giả Quỳnh Hoa, Quế Hoa ( thờ ở hàng thứ hai, thấp hơn ban thờ Mẫu Thiên Y A Na tại Minh Kính Đài ), nơi còn lại là điện Phổ Hóa3 trên đường Bùi Thị Xuân .
Cũng giống như ở miền Bắc, đứng đầu trong mạng lưới hệ thống điện thần là Vua Cha, mà đơn cử là Ngọc Hoàng Thượng Đế và Vua Cha Bát Hải Động Đình. Đây là hai vị nam thần có quyền lực tối cao tối cao, trong đó Ngọc Hoàng Thượng Đế quản lý hàng loạt khung trời, mặt đất, biển cả, và cõi âm phủ, Ngài đứng đầu toàn bộ những thần, tiên với những quyền lực tự nhiên như mây mưa sấm chớp, nước lửa … có quyền ra lệnh cho những vị thần thực thi những dự tính của mình, thường là những điều tốt đẹp. Còn Đức Vua Cha Bát Hải Động Đình là vị vua đứng đầu Thoải Phủ, gắn với lịch sử một thời lịch sử dân tộc trong công cuộc dựng nước và giữ nước từ thời vua Hùng thứ 18 ..
Tiếp đến là Tam Tòa Thánh Mẫu gỗm Mẫu Thiên Y A Na ( Mẫu Thượng Thiên ), Mẫu Thượng Ngàn và Mẫu Thủy Cung. Nếu như ở miền Bắc, Thánh Mẫu Liễu Hạnh vừa quản lý cõi Thượng Thiên vừa là hóa thân Địa Tiên Thánh Mẫu, ở Huế ngoài Tam Tòa Thánh Mẫu còn có Mẫu Trung Thiên quản lý cõi Trung Thiên, ngoại cảnh, nên còn được là Tứ phủ. Khác với lối tư duy triết học và những độc lạ về toàn cảnh lịch sử dân tộc, địa văn hóa truyền thống, điều kiện kèm theo sống khi tín ngưỡng thờ Mẫu ở miền Bắc truyền đến Huế đã có sự đổi khác về tên gọi, kéo theo đó là sắc tố những phủ cũng có phần độc lạ. Màu vàng là hình tượng của cõi Thượng Thiên ( Thiên phủ ), màu đỏ là cõi Trung Thiên, hai phủ còn lại sắc tố không đổi khác : xanh cho cõi Thượng Ngàn ( Nhạc phủ ), trắng thuộc miền sông nước ( Thoải phủ ) .
Dưới Tam Tòa Thánh Mẫu là Ngũ vị Thánh Bà hay còn gọi là Ngũ Hành Tiên Nương, gồm năm Bà là Tam Động Hỏa Phong Tiên Bà4, Đức Chầu Ngoại Mộc Tinh Chúa Lá, Đức Chầu Bạch Ba Kim Tinh Thánh Bà, Đức Chầu Đệ Tứ Thủy Cung Thánh Bà, Đức Chầu Lục Động Thổ Tinh Thánh Bà. Bên cạnh đó, còn có Lục vị Tôn Ông gồm Quan Đệ Nhất Thượng Thiên, Quan Đệ Nhị Thượng Thiên, Quan Đệ Nhị Giám Sát Thượng Ngàn, Quan Đệ Tam Giám Sát Thượng Thiên Kiêm Tri Thượng Ngàn, Quan Đệ Ngũ Long Vương và Quan Đệ Tam Thủy Phủ. Đến thời Đồng Khánh, vì ông là người có niềm tin vào Thánh Mẫu Thiên Y A Na và mất thực quyền nên nhà vua đã tự nhận mình là đệ tử của Mẫu, xếp mình vào vị thánh thứ bảy, nên được gọi là Thất Thánh. Có thể nói, những tên tuổi “ Ngũ vị Thánh Bà ” và “ Lục vị Tôn Ông ” được nêu ở trên là những tên gọi mang những nét địa phương, và có sự giống hệt, tương tự như với những vị thánh được thờ trong điện thần Mẫu ở miền Bắc như Tứ vị Chầu Bà và Ngũ vị Quan lớn .
Tiếp đến là Tứ phủ Quan Hoàng, Thập nhị Thánh Cậu, Thập nhị Thánh Cô, Tả Hữu Các Quan, Ông Hạ Ban ( Ông Hổ ). Bên cạnh đó còn những một số ít vị thánh khác như : Ông Chín Thượng Ngàn, Ngài Giám Sát Chiêm Thành, Bà Chiêm Thành, Quan Đốc Binh, Cậu Khuôn viên, những Quận, những Nường, … Hệ thống những chư vị thần linh trong tín ngưỡng về Tứ phủ không chỉ là người những dân tộc bản địa Việt ( Kinh ), mà có cả những chư vị là người dân tộc bản địa Dao, Tày, Nùng, Tà Ôi, … Đây rõ ràng là một sự “ tích hợp ” văn hóa truyền thống – tín ngưỡng của hội đồng những dân tộc bản địa Nước Ta. Như vậy, mạng lưới hệ thống thần linh trong điện thờ Mẫu Tứ phủ của người Huế được sắp xếp theo “ trật tự của một triều đình phong kiến tác động ảnh hưởng của Nho giáo với Tam Cung, Lục viện, Cửu Trùng đài “ Tiên thánh thần thuộc bốn cõi link với nhau chi phối cõi người ” 5, từ thấp đến cao và tùy theo tính năng, quyền lực tối cao của mỗi vị mà được quản lý ở những phủ khác nhau .
Về cấu trúc và khoảng trống điện thờ : Ở Huế, nơi thờ tự những vị Thánh Mẫu và chư vị được gọi là điện, am, cảnh, gành thủy phủ6 với cách bài trí có nét riêng so với miền Bắc. Nét chung nhất giữa Huế với Bắc Bộ về cách bài trí và điện thần là những vị thánh ở đây theo một thần điện đa thần, có cả nam thần lẫn nữ thần, mà thần chủ là Thánh Mẫu. Cấu trúc điện thờ Mẫu của người Huế về cơ bản gồm hai phần là nội cung và ngoại điện. Đối với nội cung ( nội điện ), thờ vị trí cao nhất là Vua Cha, Tam Tòa Thánh Mẫu ở gian thờ ở giữa, trước bàn thờ cúng Mẫu là Nhị vị Tôn Ông ( có nơi gọi là nhị vị quan lớn ), Tôn Ông Đệ Nhất Thượng Thiên được thờ bên phải của Thánh Mẫu, mang phục trang đỏ, theo ý niệm ông đã xuất gia tu đạo nên ít khi giáng đồng. Bên phải là Tôn Ông Đệ Nhị Thượng Thiên khoát phục trang vàng, là vị thánh, thay Thánh Mẫu quản lý mọi việc trên cõi trần đời. Còn tả hữu hai bên tùy theo quan điểm mỗi người mà có cách sắp xếp khác nhau như Ngũ vị Thánh Bà, Lục vị Tôn Quan, hay Thánh Cậu Thủ Đền, Cô Thủ Cảnh, Ông Hoàng, Ông Chín Thượng Ngàn, Quan Thánh Đế Quân, …
Còn ngoại điện hay ngoại cảnh, đứng đầu là Mẫu Trung Thiên, thờ ở Trung Thiên đài và “ những chư vị Thánh bộ hạ, họ năm giữ bổn mạng, lao lý thọ yểu của con người ” 7. Cũng cần nói thêm rằng, trong những đền, điện ở Huế, Trung Thiên đài, tức nơi thờ Mẫu Trung Thiên đều ở ngoại cung, thường là đối lập với chính điện Tam Tòa Thánh Mẫu. Ở một số ít điện khác, trên Trung Thiên đài thờ Mẫu Trung Thiên, còn phía dưới là thờ Thủy Phủ do nhị vị Tôn Ông Thủy Phủ hoặc Bà Đệ Tứ Thủy Cung quản lý. Tiếp đến là ban thờ những vị thuộc cõi Thượng Ngàn, thường đường thiết trí trong một cái động được gọi là động Thượng Ngàn, hoặc nằm ẩn tàng dưới những tàng cây, gốc cây cổ thụ, thờ Ông Chín Thượng Ngàn, Cô Sáu Sơn Trang, Cô Chín Thượng Ngàn. Và những cảnh ( am ) thờ những vị quản lý trong đất đai như Cậu Khuôn Viên, Ngài Chiêm Thành, … những vị thánh thần trong ý niệm của Fan Hâm mộ do cái chết oan khuất mà rất linh và bí hiểm .
Như vậy, với cấu trúc điện thờ gồm bốn cõi là Thượng Thiên – Thượng Ngàn – Trung Thiên – Thoải Phủ đã tạo một trục dọc khoảng trống theo Tứ phủ, tạo nên một mạng lưới hệ thống thần linh vừa mang dáng dấp “ cái nôi ” đất Bắc, vừa mang lớp áo của sự giao thoa – tiếp biến được khoác theo dòng chảy lịch sử vẻ vang, yếu tố văn hóa truyền thống tạo tác .
Về nghi lễ lên đồng : Lên đồng hay còn gọi là hầu thánh, hầu bóng, hầu đồng là một trong những nghi lễ đặc trưng và nổi bật của tục thờ Mẫu, đây chính là hình thức của Shaman giáo. Là một mô hình hoạt động và sinh hoạt văn hóa truyền thống tâm linh thuộc về dân gian có từ truyền kiếp, nghi lễ lên đồng có ý nghĩa tôn vinh những nhân vật lịch sử dân tộc cùng với công trạng của họ dưới hình thức diễn xướng. Theo Ngô Đức Thịnh lý giải : “ Lên đồng là nghi lễ chính của thờ Mẫu Tam phủ, Tứ phủ cũng như một số ít dạng thờ Mẫu khác. Đó là nghi lễ nhập hồn của những vị Thánh Tam phủ, Tứ phủ vào thân xác những Ông đồng, Bà đồng, là sự tái hiện hình ảnh những vị Thánh, nhằm mục đích phán truyền, chữa bệnh, ban phúc lộc cho những Fan Hâm mộ đạo Mẫu ” 8. Còn học giả Phan Kế Bình cho rằng : “ Đồng cốt là những người thờ về chư vị như thờ bà Liễu Hạnh công chúa, Thượng Ngàn công chúa, Cửu Thiên Huyền Nữ … thì gọi là đồng Đức Mẹ ; thờ về những vị Hoàng tử thì gọi là đồng Đức ông ; thờ về những cậu thì gọi là đồng Cậu Q. ; thờ về những cô thì gọi là đồng Cô ” 9. Nghi lễ hầu đồng chỉ được diễn ra trong khoảng trống thiêng của điện thờ Mẫu Tứ phủ, có sự tương hỗ của âm nhạc hát chầu văn và tay Quỳnh, tay Quế ( hầu dâng ) giúp những Ông đồng, Bà đồng trong suốt buổi hầu .
Khi hình thức lên đồng vào vùng đất Huế, do điều kiện kèm theo tự nhiên, thực trạng lịch sử dân tộc, xã hội, sự hỗn dung với những hình thức diễn xướng tâm linh địa phương nên đã có sự biến hóa. Có thể nói, nghi thức lên đồng của người Huế được dựa trên nền tảng hầu đồng trong Tam phủ Bắc, nhưng nghi thức hầu đồng Huế có những nét độc lạ là hầu đứng, hầu trùm khăn phủ diện, hầu vui, mang tính trang nghiêm .
Trình tự một giá đồng hoàn toàn có thể chia thành những bước : Thánh giáng, nhập đồng trải qua hành vi “ xoay khăn ” phủ diện10, “ sau khi đã được thánh nhập thì thanh đồng sẽ làm lễ bái và dâng cau trầu rượu trước điện thần Tứ phủ. Tiếp theo, thanh đồng sẽ “ múa đồng ” với nhiều điệu múa như múa kiếm, múa thanh long đao, cặp tuy nhiên chùy, múa hèo của những nam thần, quan lớn ; múa quạt, múa mồi, múa hoa, chèo thuyền, … rất quyến rũ, duyên dáng của những Bà, những Cô. Tùy theo sự hóa thân những vị thần mà người hầu đồng sẽ thực thi những động tác múa cho tương thích. Sau khi đã múa đồng xong, thanh đồng đang nhập vai đó sẽ “ uống rượu, ăn cau trầu ” và phát lộc cho những người xem tới dự thánh tiệc ” 11. Riêng so với nghi thức hầu chứng đàn, thanh đồng sẽ triển khai thêm việc chứng sớ, ban bố những lệnh điệp treo ở những án thờ trong điện thờ, ký nhận những đồ mã dâng lên. Kết thúc mỗi giá đồng thì người hầu đồng sẽ phủ khăn phủ diện lại, lúc này người cung văn sẽ hát “ xe loan thánh giá hồi cung ” .

Điểm khác biệt so với đồng Bắc là trong quá trình thực hiện lên đồng, thanh đồng phải mang trang phục hầu đồng trước rồi mới được vào sân chầu, chứ không được phép thay áo, mặc áo, đóng khăn trước ban Công Đồng, vì cho rằng sẽ mất đi tính trang nghiêm và lỗi phép đồng. Hầu Huế ngoài hầu cá nhân (hầu chứng đàn) như đồng Bắc thì còn có hầu tập thể (hầu vui) và trình tự được thực hiện theo đúng cấu trúc của một giá đồng.

Xem thêm: Bạn có nên mua tủ lạnh dịp tết này hay không?

Về kinh điển Thánh Mẫu và hát chầu văn Huế:

Về kinh Mẫu : Cũng như những tôn giáo như Phật giáo, Thiên Chúa giáo, Hồi giáo, … để giáo dục con người sống tốt đời đẹp đạo, hướng thiện, tín ngưỡng thờ Mẫu ở Huế cũng có kinh Mẫu với nội dung răn dạy đệ tử của Thánh Mẫu. Tiêu biểu cho những lời răn dạy của Thánh Mẫu và những vị thần linh được tập hợp theo hai dạng là văn thơ giáng bút ( Kinh Đạo Nam ) và những bản kinh do Fan Hâm mộ Thánh Mẫu viết như Kinh Thượng Thiên Thánh Mẫu, Kinh Nhật Tụng Thiên Y và Khuyến thiện ngôn, … Các bản kinh được trình diễn theo thể thơ lục bát, tuy nhiên thất lục bát, thơ bảy chữ, … với ngôn từ vừa mang tính bác học, vừa mang tính bình dị khiến người đọc dễ tiếp cận, để minh họa thêm, dễ hiểu và làm nhiều mẫu mã nội dung bản kinh thì còn lấy những điển tích trong lịch sử dân tộc, văn học. Những lời răn dạy của Thánh Mẫu những thánh trong những bản kinh còn được những người cung văn chuyển hóa thành những ca từ trong hát văn, đó cũng là một nét đặc trưng trong nghệ thuật và thẩm mỹ hát chầu văn xứ Huế .
Các bản kinh Mẫu không chỉ có ý nghĩa như lời kinh răn dạy của Mẫu đến “ Thánh môn đệ tử ” mà còn chứa đựng tư tưởng Phật giáo. Về cấu trúc bản kinh có phần giống với kinh Phật như khởi đầu với nghi thức nhập chuông mõ với bài tán Chiên Đàn, Tụng Chú Đại Bi, tiếp đến nội dung bản kinh và phần cuối là hồi hướng công đức. Trong toàn nội dung bản kinh luôn luôn có từ “ nam mô ” và tư tưởng “ sắc không ” của nhà Phật để chuyển hóa, dạy dỗ “ Thánh môn đệ tử ” về tư tưởng và hành vi, tạo cho họ một sự quyết tâm vượt qua toàn bộ những khó khăn vất vả, thị phi của người đời để một lòng hướng về Tiên Thánh và tu tập để trở thành một người có tâm có đức .
Về hát hầu văn : Chầu văn hay hầu văn là một mô hình ca nhạc dân tộc bản địa được hình thành và lưu truyền từ truyền kiếp. Theo ghi chép trong những văn bản cổ và những khu công trình điều tra và nghiên cứu về nghệ thuật và thẩm mỹ hát chầu văn thì hình thức này có từ thời Trần, đơn cử trong tác phẩm “ Kiến văn tiểu lục ” của Lê Quý Đôn có chép rằng : “ Hát múa trước mặt đế vương gọi là “ hát chầu ” ( thị xướng ) ” 12. Có thể nói lối hát chầu này sau đó được vận dụng trong nghi lễ, thờ cúng, rồi được tích hợp với hầu đồng, gọi là chầu văn. Vì vậy, những cung văn Bắc thường sử dụng nhịp phách hòn đảo, loại nhịp phách này có đặc thù mang đến người nghe một cảm xúc mơ hồ, không không thay đổi và đưa người nghe vào cảm xúc huyền ảo, mung lung và dẫn dắt họ đi vào một quốc tế của thần linh ngự trị. Khi hội đồng dân cư ở phía Bắc theo Nam tiến vào định cư tại vùng đất miền Trung, tín ngưỡng như một nhu yếu cấp thiết, là chỗ dựa niềm tin không hề thiếu để chống chọi lại bao tai ách, dịch chuyển của tự nhiên. Vì thế, người Việt với nhu yếu đi xa hơn quê nhà để sinh cơ lập nghiệp, họ đã mang theo truyền thống lịch sử văn hóa truyền thống địa phương ở nơi mà họ định cư nhiều đời, trong đó có cả việc phụng thờ Mẫu và hát chầu văn để phân phối nhu yếu tâm linh của mình .
Từ đất Bắc gia nhập vào Huế là cả một quy trình với nhiều thế hệ đã dày công cải biến để chuyển hóa cho nó tương thích với truyền thống ở vùng đất Cố đô, trong đó có sự tham gia của những tầng lớp quý tộc phong kiến triều Nguyễn và một phần đông những nghệ sĩ thuộc những ban ca hát dân ca Huế. “ Cũng chính từ những lớp người này, trong vai trò và vị thế của họ, khi đã toàn tâm toàn ý theo hầu Thánh Mẫu, họ muốn kiến thiết xây dựng tín ngưỡng của mình trở thành một tôn giáo, bằng cách sửa sang kinh sách, giáo lý ; sáng tác, chỉnh lý văn chầu, lễ nhạc, … và cùng với những hoạt động giải trí thờ cúng Thánh Mẫu, là việc thiết kế xây dựng am, cảnh, điện thờ … ” 13. Có thể nói, với sự tham gia của những tầng lớp nho sĩ và nghệ sĩ ở Huế đã từng bước đưa hát chầu văn vốn mang tính dân gian được tăng cấp lên thành văn bản nhuần nhụy hơn, lời văn đầy hình ảnh hơn, biểu lộ chất thơ nhiều hơn, quan trọng hơn là văn phong tinh xảo, súc tích và mang tính bác học. Không những lời văn, làn điệu, phương pháp trình diễn khác với lối Bắc mà những nhạc cụ sử dụng trong hát chầu văn Huế cũng có phần độc lạ. Ngoài ra, hình thức hát văn Huế cũng có nét độc lạ, hát chầu văn Huế thì hát đơn, hát đôi, hát tập thể ; còn hát văn Bắc, cung văn chỉ hát đơn, cộng với đàn nguyệt, bộ gõ, sáo, kèn bóp, … Về thể thức làn điệu thì ở miền Bắc sáng tác theo điệu Cò lả, Trống quân, Phụ đồng, hát Sãi, Cờn, Dọc, … Còn ở Huế thì sáng tác theo những làn điệu trong ca Huế như Kim tiền, Lưu thủy, Ngũ đối, Xàng xê, Lý ngựa ô .
Hát chầu văn Huế gồm có hai phần :
Văn tấu : ( hay còn gọi là văn cúng, văn thờ ) được sử dụng để cung thỉnh những vị Thánh Mẫu và chư vị chứng tỏ. Tuy nhiên, ở miền Bắc, văn tấu có lúc hát lúc không hát và thường lồng ghép khi thỉnh ba giá Mẫu ( không mở khăn phủ diện, không hầu đồng ) ; còn ở miền Trung nói chung, Huế nói riêng, văn cúng là một điều bắt buộc phải hát trong bất kể cuộc lễ nào, chỉ đổi khác bài văn tùy theo mục tiêu, dịp mà được sử dụng. Theo thống kê sơ bộ, “ tín ngưỡng thờ Mẫu ở Huế và miền Trung có đến 12 bản văn cúng. Đó là 1 bản có tên Tam Bảo, 2 bản Hội đồng ( có Hội đồng 1 và Hội đồng 2, 1 trong 2 bản này sẽ được hát tùy nhu yếu của cuộc lễ và người tiếp đón vai trò chánh lễ ), 1 bản Mẫu Cửu Trùng, 1 bản Nguyên Đán, 2 bản Thiên Y Thánh Mẫu, 2 bản Thánh Mẫu Ca, 1 bản Vân Hương Thánh Mẫu, 1 bản Thượng Ngàn Thánh Mẫu, 1 bản Thủy Cung Thánh Mẫu ” 14. Trước khi vào những làn điệu của văn tấu, những cung văn thường trình diễn một đoạn gian tấu hơi tự do với mục tiêu sử dụng đoạn tấu nhằm mục đích ra mắt mở màn nội dung bản văn, mang âm điệu trang nghiêm, hoài vọng. Nhịp điệu ở những bản văn này được cung văn sử dụng nhịp 3/4, 4/4 ( tức là 3 hoặc 4 phách trong một ô nhịp ) mang đặc thù nhẹ nhàng sâu lắng .
Có một điều đặc biệt quan trọng, trong bất kể cuộc lễ nào, câu văn mở màn cho toàn bộ những bản văn cúng đều có nội dung như sau : “ Thần kim ngưỡng khởi. Đệ tử tấu chư tôn ( tiên ). Tọa vị dương dương yểm nhược tồn. Nguyện thỉnh pháp âm thi diệu lực. Tùy cơ phó cảm nạp trần ngôn ”. Đây là câu thủ mang tính bắt buộc, vừa tiềm ẩn triết lý của quốc tế nhân sinh quan Phật giáo .
Văn Hầu : được sử dụng để triển khai nghi lễ lên đồng, nội dung của những bài văn này là hát về những những vị Thánh, Tiên Bà, Tôn Quan, những Cậu, những Cô, … giáng nhập vào thanh đồng để triển khai hoạt động giải trí múa đồng. Với lối hát này, cung văn sẽ sử dụng nhịp 2/4 nên đặc thù âm nhạc có sự nhanh hơn, tiết tấu thúc giục và từ từ gây cao trào làm cho không khí sôi động hẳn lên, đưa con người lạc vào quốc tế tâm linh, vừa thực vừa ảo. Tùy theo từng giá đồng, mà cung văn hát những bài về những Thánh với những nhịp điệu khác nhau, như nhẹ nhàng, chậm rãi khi hát văn những Thánh Bà với điệu bộ “ phương phi, khoan thai ” ; những Tôn Quan thì nhịp văn hùng hồn như ra trận đánh giặc ; hay những Cô thì yểu điệu, thướt tha, duyên dáng. “ Dù là người phụ nữ chân yếu tay mền, trong đời sống thường nhật chịu bao đè nén, giờ đây họ sẽ múa kiếm, múa chùy, múa đao ; dáng quyến rũ của phái đẹp lại càng làm cho động tác thêm uyển chuyển, mê hoặc. Và kể cả điệu ngựa phi : Họ sẽ co một chân lên, hai tay khuỳnh ra đằng trước, một chân còn lại nhảy liên tục, theo nhịp thôi thúc sinh động của tiếng sênh, tiếng trống, và lời ca ngọt của người cung văn. Người tham gia sẽ không mấy ai cười, vì phần nhiều hòa nhập trong một niềm đồng cảm mãnh liệt ” 15. Như vậy, vũ đạo và âm nhạc hát văn trong thực hành thực tế nghi lễ thờ Mẫu có sự phối hợp uyển chuyển, không hề tách rời với nhau, tạo điều kiện kèm theo, tương hỗ lẫn nhau. Sự thành công xuất sắc của một giá đồng không chỉ người hầu đồng triển khai đúng hình ảnh của vị Thánh đó, phục trang, múa đồng mà còn từ phía cung văn .
Về tiệc tùng : Tại những điện, am, cảnh, ngoài rất nhiều ngày vía, mỗi năm có hai dịp lễ quan trọng theo kiểu “ xuân thu nhị kì ” ( tháng 7 giỗ Cha, tháng 3 giỗ Mẹ ) 16, đặc biệt quan trọng là lễ rước Mẫu trong liên hoan tháng 7. Vào hai dịp lễ này, những điện, am, cảnh sẽ lập bàn thờ cúng trên những thuyền rồng, gọi là bằng. Trên đường rước từ Thánh đường Thiên Tiên Thánh Giáo đến Hòn Chén dọc sông Hương, những bằng phải xếp thứ tự như sau : “ đi đầu đoàn rước là thuyền đơn – thuyền giám sát Thượng Ngàn để mở đường, đi sau là bằng Thượng Sơn, Mẫu Thượng Ngàn, kế đến là bằng Quan Thánh dẹp đường. Sau những bằng có công dụng mở đường này, mới đến bằng Mẫu và bằng Hội Đồng. Đi sau bằng Mẫu là bằng Mẫu Thủy Cung, bằng hai vị phò Mẫu Thiên Y A Na và bằng rước Hội đồng Đức Chầu ” 17. Sau khi đoàn rước Mẫu đến điện Huệ Nam và tổ chức triển khai hoạt động giải trí cúng tế tại đây, đến hôm sau sẽ làm cung nghinh Thánh Mẫu lên đình làng Hải Cát. Ở đây cả ngày và đêm diễn ra những nghi thức tế lễ, hầu đồng. Sau buổi tế đoàn người lại rước Mẫu hồi loan về lại Thánh đường Thiên Tiên Thánh Giáo. Sau thời gian này, hầu hết những đền, điện, am, cảnh ở Huế đều làm lễ hoàn tạ thu tế, và họ cũng triển khai nghi lễ lên đồng .

3. Kết luận

Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tứ phủ là một nghi thức mang đậm dấu ấn và truyền thống văn hóa truyền thống Huế, gắn liền với nhu yếu liên kết giữa con người với quốc tế tâm linh theo ý niệm “ trần sao âm vậy ”. Chính những độc lạ trong cấu trúc mạng lưới hệ thống thần linh, nghi thức lên đồng và nghệ thuật và thẩm mỹ hát chầu văn, do sự chi phối của yếu tố địa văn hóa truyền thống, lịch sử vẻ vang và tư duy về ngoài hành tinh quan đã làm nên chất riêng của tục thờ Mẫu và nghi lễ lên đồng ở Huế so với những vùng miền khác ở Nước Ta. Tuy nhiên, trải qua thời hạn, những truyền thống và giá trị riêng có của thực hành thực tế nghi lễ thờ Mẫu ở Huế dần bị biến hóa, lai căng sang một hình thái khác, do đó những thế hệ sau cần có sự nhận thức đúng đắn trong việc gìn giữ, bảo tồn và phát huy những nét riêng của Huế trong thực hành thực tế tín ngưỡng. Việc làm này góp thêm phần vào hành vi cùng chung tay lưu giữ truyền thống văn hóa truyền thống Huế, làm đa dạng chủng loại cho bức tranh văn hóa truyền thống Nước Ta – nền văn hóa truyền thống phong phú trong thống nhất .

Nguyễn Hữu Phúc
(TCSH383/01-2021)

Xem thêm: Tủ lạnh mini thương hiệu Panasonic nổi bật nhất hiện nay

———————-
1. Nguyễn Hữu Thông (2001), Tín ngưỡng thờ Mẫu ở miền Trung Việt Nam, Nxb. Thuận Hóa, Huế, tr. 47.
2. Nguyễn Thị Thanh Xuyên (2017), Nghi lễ lên đồng trong thờ Mẫu Tứ phủ tại Nha Trang, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội, tr. 88.
3. Phổ Hóa điện hay Phổ Hóa Cung được xây dựng vào năm 1925, do một vị quan triều Nguyễn là Phan Tử Phong xây dựng. Họ vốn là người phụng thờ Thánh Mẫu Liễu Hạnh ở Hà Tĩnh, khi đến Huế nhậm chức quan thì đã tiếp tục việc thờ Mẫu và thiết lập ngôi đền ở gần chùa Báo Quốc hiện nay. Đến năm 1939, đền được chuyển đến như vị trí hiện nay.
4. Theo tín độ của Thánh Mẫu, ngoài Tam Động Hỏa Phong Thần Nữ thì còn có Nhị vị Chầu Bà thuộc Á Mẫu là Thánh Bà Đệ Nhất Trung Thiên và Thánh Bà Đệ Nhị Trung Thiên, là khâm sai hầu cận Mẫu.
5. Nguyễn Hữu Thông (2000), “Những đặc trưng của tín ngưỡng thờ Mẫu và chư vị ở Huế”, Nghiên cứu tôn giáo, số 3, tr. 41.
6. Gành là tên gọi dân gian để chỉ phần đất nhô ra hoặc bãi đất bồi trên các con sông, trên phần đất này, những cư dân vạn đò quen sống trên sông nước hoặc tín đồ của Mẫu xây dựng đền để thờ Mẫu Thủy Cung và chư vị thánh cõi Thủy phủ.
7. Nguyễn Hữu Thông (2001), Tín ngưỡng thờ Mẫu ở miền Trung Việt Nam, Nxb. Thuận Hóa, Huế, tr. 109.
8. Ngô Đức Thịnh (2010), Lên đồng, hành trình của thần linh và thân phận, Nxb. Thế giới, tr. 37.  
9. Phan Kế Bình (1973), Việt Nam phong tục, Nhà sách Khai Trí xuất bản, tr. 339.  
10. Chiếc khăn phủ diện là một mảnh khăn hình chữ nhật được phủ lên đầu các thanh đồng khi bắt đầu nghi thức nhập đồng. Chiếc khăn phủ diện này đã được đồng thầy làm lễ khai quang trong một buổi lễ mở phủ trình đồng hoặc được thánh chứng minh.
11. Nguyễn Hữu Phúc (2020), “Nghi lễ Khai bàn trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu ở Huế qua sự khảo sát tại điện Huệ Nam”, Tạp chí Huế xưa và nay, số 157, tr. 10 – 11.
12. Lê Quý Đôn (2013), Kiến văn tiểu lục, Quyển 1, Nxb. Hồng Bàng, tr. 96.
13. Nguyễn Phước Bảo Đàn & Tôn Nữ Khánh Trang (2015), “Tín ngưỡng dân gian vùng Huế với vấn đề khai thác du lịch tâm linh (Nghiên cứu trường hợp tín ngưỡng thờ Mẫu)”, in trong Kỷ yếu Hội thảo khoa học: Vấn đề di sản tôn giáo miền Trung, Huế, tr. 15.
14. Nguyễn Đình Đính (2018), “Dấu ấn tư tưởng Phật giáo trong 2 bản văn “Tam Bảo” và “Hội Đồng” của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Huế”, in trong Kỷ yếu hội thảo khoa học: “Phật giáo với tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam”, Sóc Sơn, tr. 70.
15 Trần Đại Vinh (1995), Tín ngưỡng dân gian Huế, Nxb. Thuận Hóa, Huế, tr. 213.  
16. Ngày 2, 3 tháng 3 âm lịch là ngày đản nhật của Vân Hương Thánh Mẫu, người ta chọn ngày này để đồng nhất vía Mẫu Thiên Y A Na, còn ngày đản nhật của Mẫu Thiên Y A Na là 17/4 âm lịch. Còn tháng 8 mới là giỗ cha, nhưng vì ở Huế thời gian này là mùa lũ, thuyền bè ngược lên điện Huệ Nam và làng Hải Cát khó khăn, nên chuyển sớm sang tháng 7. Đồng thời, tháng 7 cũng là thời điểm thu tế, cầu an nên đã có sự kết hợp tại đây, nên gọi lễ hội tháng 7 là thu tế tại điện Huệ Nam và Mẫu tuần du đình làng Hải Cát.
17. Nguyễn Hữu Thông (2006), Làng Hải Cát: Đất và Người, Nxb. Thuận Hóa, Huế, tr. 170. 

__________________
Tài liệu tham khảo:

1. Phan Kế Bình (1973), Việt Nam phong tục, Nhà sách Khai Trí xuất bản.
2. Nguyễn Phước Bảo Đàn & Tôn Nữ Khánh Trang (2015), “Tín ngưỡng dân gian vùng Huế với vấn đề khai thác du lịch tâm linh (Nghiên cứu trường hợp tín ngưỡng thờ Mẫu)”, in trong Kỷ yếu Hội thảo khoa học: Vấn đề di sản tôn giáo miền Trung, Huế.
3. Nguyễn Đình Đính (2018), “Dấu ấn tư tưởng Phật giáo trong 2 bản văn “Tam Bảo” và “Hội Đồng” của tín ngưỡng thờ Mẫu ở Huế”, in trong Kỉ yếu hội thảo khoa học: “Phật giáo với tín ngưỡng thờ Mẫu ở Việt Nam”, Sóc Sơn.
4. Lê Quý Đôn (2013), Kiến văn tiểu lục, Quyển 1, Nxb. Hồng Bàng.
5. Nguyễn Hữu Phúc (2020), “Nghi lễ Khai bàn trong thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu ở Huế qua sự khảo sát tại điện Huệ Nam”, Tạp chí Huế xưa và nay, số 157.
6. Ngô Đức Thịnh (2010), Lên đồng, hành trình của thần linh và thân phận, Nxb. Thế giới.
7. Nguyễn Hữu Thông (2000), “Những đặc trưng của tín ngưỡng thờ Mẫu và chư vị ở Huế”, Nghiên cứu tôn giáo, số 3.
8. Nguyễn Hữu Thông (2001), Tín ngưỡng thờ Mẫu ở miền Trung Việt Nam, Nxb. Thuận Hóa, Huế.
9. Nguyễn Hữu Thông (2006), Làng Hải Cát: Đất và Người, Nxb. Thuận Hóa, Huế.
10. Nguyễn Thị Thanh Xuyên (2017), Nghi lễ lên đồng trong thờ Mẫu Tứ phủ tại Nha Trang, Nxb. Đại học Quốc gia Hà Nội.
11. Trần Đại Vinh (1995), Tín ngưỡng dân gian Huế, Nxb. Thuận Hóa, Huế.

Source: https://suachuatulanh.org
Category : Tư Vấn