Hồ Quý Ly và những bài học lịch sử về cải cách văn hóa, giáo dục

Hồ Quý Ly ( 1336 – 1407 ) quê ở Đại Lại, Vĩnh Lộc ( nay là HĐ Hà Đông, Hà Trung, Thanh Hóa ) là người có đậm chất ngầu, có bản lĩnh, có tham vọng lớn lao ; dám làm những việc mạo hiểm và giải quyết và xử lý khác thường trong các mối quan hệ. Đánh giá về Hồ Quý Ly có nhiều quan điểm khác nhau nhưng chỉ với việc cho thiết kế xây dựng tòa thành đá, từ tiềm năng bắt đầu là một địa thế căn cứ quân sự chiến lược chống lại giặc Minh, thời nay trở thành di sản văn hóa truyền thống quốc tế, cùng với những chủ trương cải cách táo bạo, tổng lực, nhất là về văn hóa truyền thống, giáo dục đã chứng minh và khẳng định, ông xứng danh là một vị vua văn hóa truyền thống, vị vua yêu nước .

Khi mới bước lên vũ đài chính trị, với vai trò là một đại thần nhà Trần, Hồ Quý Ly đã từng bước đề ra tư tưởng cải cách của mình, tuy nhiên vì chưa nắm được quyền lực tối cao vương quốc toàn vẹn trong tay, nên không đủ điều kiện kèm theo thực hiện cải cách đến nơi đến chốn. Khi giành được chính quyền sở tại, ông trực tiếp điều khiển và tinh chỉnh công cuộc cải cách trên cương vị một nhà vua, một Thái thượng hoàng. Các chủ trương cải cách của Hồ Quý Ly rất tổng lực, táo bạo trên khắp các nghành nghề dịch vụ chính trị, hành chính, quốc phòng, kinh tế tài chính, tư tưởng, văn hóa truyền thống xã hội, giáo dục, trong đó, cải cách về tư tưởng, văn hóa truyền thống, giáo dục được coi là tiến bộ nhất. “ Về văn hóa truyền thống, tư tưởng, cải cách của Hồ Quý Ly biểu lộ niềm tin phát huy văn hóa truyền thống dân tộc bản địa, tôn vinh chữ quốc ngữ ( chữ Nôm ), đồng thời bài bác tư tưởng các thánh hiền Trung Quốc mà gần như toàn quốc tế nho sĩ bấy giờ vẫn coi là bất khả xâm phạm. Về giáo dục, nội dung cải cách biểu lộ niềm tin yêu nước, tính đại chúng và gắn bó với đời sống ” ( Phan Đăng Thanh – Trương Thị Hòa, Cải cách Hồ Quý Ly, Nxb Tổng hợp TP Hồ Chí Minh, 2012, tr156 ) .

Những biện pháp cải cách về văn hóa của Hồ Quý Ly đã tạo nền tảng tư tưởng cho cải cách giáo dục. Trước khi nắm quyền điều hành triều chính, tháng 12 năm Nhâm Thân (1392), Hồ Quý Ly đã soạn sách Minh đạo làm sáng tỏ đạo Nho (có người hiểu “minh đạo” nghĩa là con đường sáng) gồm 14 thiên, dâng lên Thái thượng hoàng Trần Nghệ tông. Hạ thấp vai trò của Khổng Tử, đề cao Chu Công, Hồ Quý Ly cho rằng “Chu Công là Tiên thánh, Khổng Tử là Tiên sư”, khi sắp xếp ngôi thứ thờ ở Văn Miếu thì “đặt bài vị Chu Công ngồi giữa, mặt hướng Nam, bài vị của của Khổng Tử ngồi bên, mặt hướng Tây”. Ông đã phê phán một số danh nho, nghi ngờ một số chỗ trong sách Luận Ngữ của Khổng Tử, phê phán thói giáo điều của các nhà Nho, như Hàn Dũ, Chu Đôn Di, Trình Hiệu là “trộm Nho”, “cóp nhặt văn chương”; đồng thời ông đề nghị khuyến khích thực học, kén người tài năng. Như vậy, khác với thời Lý Trần, Hồ Quý Ly hạn chế Phật giáo, Đạo giáo, đề cao Nho giáo, nhưng là thứ Nho giáo thực dụng, chống giáo điều, kết hợp với tinh thần Pháp gia. Đây chính là nền tảng tư tưởng, triết lý cho những biện pháp cải cách giáo dục của ông.

Bạn đang đọc: Hồ Quý Ly và những bài học lịch sử về cải cách văn hóa, giáo dục

Hồ Quý Ly là vị vua tiên phong ở nước ta thông dụng thoáng đãng việc dùng chữ Nôm, đưa chữ Nôm lên vị trí quan trọng. Điều đó được xem là biểu lộ của ý chí nêu cao niềm tin dân tộc bản địa. Ông soạn sách Thi nghĩa ( nghĩa của Kinh Thi ) bằng chữ quốc âm rồi sai người dạy cho hậu phi và cung nhân học tập. Ông còn chép thiên Vô dật ( Không nên thảnh thơi ) ra chữ quốc âm để dạy Vua Trần Thuận tông. Hai cuốn sách biên dịch nói trên cùng nhiều bài thơ Nôm của Hồ Quý Ly đã cho thấy “ thái độ tôn vinh, khuyến khích việc phổ cập và sử dụng chữ Nôm đến mức độ nào. Thái độ đó nói lên một cách hùng hồn niềm tin dân tộc bản địa của Hồ Quý Ly và ý thức ấy lại được biểu lộ qua cẩm nang dành để dạy dỗ những người đang giữ cương vị tối cao trong xã hội. Thật là một hành vi văn hóa truyền thống có ý nghĩa lịch sử dân tộc rất là đặc biệt quan trọng ” ( Sđd, tr. 162 ). Trước Hồ Quý Ly, chỉ có Hàn Thuyên và Nguyễn Sĩ Cố đời Trần làm thơ chữ Nôm, còn nói chung những tầng lớp quý tộc, tri thức Đại Việt thường chỉ biết có chữ Hán, chỉ coi trọng chữ Hán. Tuy vậy, dù coi trọng chữ Nôm nhưng Hồ Quý Ly mới dừng lại ở việc dịch sách chữ Hán ra chữ Nôm và viết sách chữ Nôm, còn việc thi tuyển vẫn thực hiện bằng chữ Hán .

Tháng 5 năm Đinh Sửu (1397), theo ý của Hồ Quý Ly, Vua Trần Thuận tông xuống chiếu cải cách giáo dục ở các phủ, lộ. Hệ thống trường lớp tại các địa phương được Hồ Quý Ly thúc đẩy mở rộng từ cuối thời Trần và tiếp tục duy trì sang thời Hồ. Theo đó, tại các lộ xa như Sơn Nam, Kinh Bắc, Hải Đông, mỗi phủ đều đặt một học quan, ban ruộng công cho phủ, châu lớn 15 mẫu, vừa 12 mẫu và nhỏ 10 mẫu để chi dụng dạy học ở lộ, phải đốc thúc học quan dạy dỗ học trò để cho thành tài nghề. Mỗi cuối năm phải chọn người học giỏi tiến vào triều. Hệ thống trường học này do các nhà Nho và Thái học sinh không làm quan, về nhà dạy học (Quốc sử quán triều Nguyễn, Việt sử thông giám cương mục, tập VII, Nxb Văn Sử Địa, H, 1958, tr.670).

Xem thêm: Chuyển đổi số là gì?

Về thi tuyển, từ năm 1396, dưới thời Trần Thuận tông, lệ thi 4 trường được Hồ Quý Ly pháp luật lại so với quy định trước đó, bỏ cách thi ám tả cổ văn mà định ra tứ trường văn. Đến tháng 2-1404, nhà Hồ pháp luật phương pháp thi cử nhân gồm thi Hương, thi ở Bộ Lễ, thi Hội ( đỗ Thái học sinh ). Các đợt thi đều tổ chức triển khai vào tháng 8 hàng năm. Ai đỗ cấp nào sẽ được hưởng chính sách khuyến mại tùy theo, như đỗ thi Hương được miễn lao dịch, đỗ ở Bộ Lễ thì miễn đi lính .

Đây là lần đầu tiên môn Toán được đưa vào nội dung thi chính thức. So với các đời trước, hình thức và nội dung thi của nhà Hồ có tính thiết thực hơn, giảm bớt tính “tầm chương, trích cú”, gắn với mục tiêu đào tạo “hiền tài” vì một nền giáo dục “tỏ rõ giáo hóa, giữ phong tục” nhằm nâng cao dân trí và đào tạo nhân tài cho đất nước. Tồn tại 7 năm, nhà Hồ đã tổ chức được 2 kỳ thi, lấy gần 200 người đỗ, trong đó có 1 trạng nguyên là Lưu Thúc Kiệm với bài phú “Linh kim tàng”.

Xem thêm: Huyện Bắc Hà tổ chức Đêm thơ Nguyên tiêu Xuân Quý Mão

Rất tiếc, nhà Hồ chỉ sống sót ngắn ngủi, nên nhiều tư tưởng giải pháp cải cách của Hồ Quý Ly chưa có điều kiện kèm theo thực hiện. Tuy vậy, chỉ mấy chục năm sau đã được Lê Thánh tông thừa kế và tăng trưởng và đạt những thành tựu bùng cháy rực rỡ ở nửa sau thế kỷ XV. Một số nhân tài đỗ đạt dưới thời Hồ sau này ship hàng cho nhà Lê Sơ, Nguyễn Trãi, Lý Tử Tấn, Vũ Mộng Nguyên, Hoàng Hiến, Nguyễn Thành …Đến nay, những tư tưởng giải pháp cải cách văn hóa truyền thống, giáo dục của Hồ Quý Ly vẫn còn nguyên giá trị trong công cuộc thay đổi giáo dục ở nước ta. Trải qua 5 lần cải cách giáo dục ( 1950, 1956, 1979, 2000 và 2018 ), tất cả chúng ta vẫn đang thừa kế những bài học kinh nghiệm cải cách giáo dục của quá khứ, học tập những kinh nghiệm tay nghề, tinh hoa của các nước có nền giáo dục tiên tiến và phát triển, nhưng vẫn phải tôn vinh tính dân tộc bản địa : “ tân tiến, cơ bản và tương thích với thực tiễn Nước Ta ” .

PGS.TS. Hoàng Thanh Hải

Source: https://suachuatulanh.org
Category : Hỏi Đáp Chuyên Gia